Dziecko jako świadek oraz osoba doznająca przemocy. Cykl.1/Odc.3

Tagi:

budżet obywatelski | dla nauczycieli

Dziecko jako świadek oraz osoba doznająca przemocy

Cykl podcastów dla nauczycieli. Odcinek trzeci.

Witamy ponownie w cyklu podcastów „Nie jesteś sam. Pierwsza pomoc psychologiczna teraz dla całego miasta”. Witają Was doktor Odachowska-Rogalska i doktor Agnieszka Siedler. Dziś porozmawiamy o dziecku jako świadku przemocy. Chciałabym, abyśmy poruszyły ewentualne skutki podlegania przemocy przez dzieci. Są to bardzo ważne zagadnienia, zwłaszcza w kontekście zmian w przepisach, które stanowią efekt tzw. ustawy Kamilka – zmian w obszarze prawnym, dotyczących dzieci jako osób, które są świadkami przemocy lub osób, wobec których ta przemoc jest stosowana. Celowo używamy takiej nomenklatury, ponieważ nie mówimy już o „ofiara” i „sprawca”, ale o osobach podlegających przemocy lub stosujących przemoc. Nowe przepisy wprowadzają również pojęcie „świadka przemocy”, czyli osoby małoletniej, która doznaje dużego stresu wynikającego z wychowania w rodzinie przemocowej. Szkoła jest często pierwszym miejscem, w którym dostrzega się, że dziecko przeżywa stres wynikający z podlegania przemocy lub obserwowania przemocy w najbliższym środowisku. Często pokutuje jeszcze myślenie, że „własne brudy pierze się w domu”, przez co dzieci nie mówią o tym, że doświadczają przemocy. W tym odcinku chcielibyśmy szczególnie zwrócić uwagę na to, jak nauczyciele mogą zauważyć te objawy i jak należy reagować w takich sytuacjach.

Dziecko, które przeżywa trudności związane z przemocą, przeżywa bardzo silne emocje. Często słyszy w domu, że nie powinno dzielić się swoimi przeżyciami z nikim. Takie dzieci stają się uwikłane w te sytuacje, a objawy, które manifestują w szkole, mogą być sygnałem, że coś złego dzieje się w ich życiu. Dziecko podlegające przemocy może przejawiać objawy zespołu stresu pourazowego – jednostki, która może być efektem doświadczonej traumy. Doświadczenie przemocy jest traumatyczne, co oznacza, że przekracza ono możliwości poradzenia sobie z tymi emocjami. 

Istnieje zjawisko przemocy, która jest stała, co może wydawać się mało znaczące, ale w rzeczywistości ma duży wpływ na dziecko. 

Warto wprowadzić rozróżnienie na traumę dużą i małą, gdzie trauma duża T odnosi się do spektakularnych wydarzeń, takich jak wypadki czy jednorazowe akty przemocy, a mała t dotyczy długotrwałego stresu, np. przemocy w specyficznie funkcjonującej rodzinie. Przemoc wobec dzieci dzielimy na fizyczną, emocjonalną, psychiczną, ekonomiczną, a także przemoc seksualną. Istnieje także cyberprzemoc. Formą przemocy jest również zaniedbanie dziecka, np. ignorowanie potrzeb emocjonalnych dziecka. Dziecko, które jest emocjonalnie zaniedbane, próbując  radzić sobie samodzielnie, często internalizując winę, tzn. zaczyna funkcjonować w poczuciu „to ja jestem wszystkiemu winien”, co prowadzi do niskiego poczucia własnej wartości. To jest coś, z czym dziecko będzie potem żyło przez całe życie.

Pracownicy oświaty, tacy jak nauczyciele, psycholodzy i pedagodzy, mają kluczową rolę, aby zauważyć skutki przemocy u dzieci. Zmiany w przepisach prawnych wprowadzają obowiązek interwencji w przypadku podejrzenia przemocy. Nauczyciele jako pierwsi mają szansę zauważyć zmiany w zachowaniu dziecka, które mogą wynikać z przemocy, i mają obowiązek podjąć odpowiednią reakcję. Obowiązkiem pracowników oświaty jest także wdrażanie procedur, w tym procedury Niebieskiej Karty, która pozwala nawet na uruchomienie działań bez zgody osoby, wobec której stosowana jest przemoc. Warto podkreślić, że nauczyciele powinni korzystać z dostępnych szkoleń i webinarów, które uczą, jak stosować te procedury, by skutecznie pomóc dziecku i odpowiednio je przygotować.

Zachęcamy do zapoznania się z nowymi przepisami, aby nauczyciele mogli skutecznie pomagać dzieciom, zwłaszcza w przypadku podejrzenia przemocy seksualnej. Odpowiednia reakcja jest kluczowa dla przyszłego zdrowia psychicznego dziecka. Jedna rzecz, o której nie wspomniałem, to fakt, że czasami objawy, które dziecko pokazuje, są pośrednie. Czasami jest to dziecko, które na przykład używa przemocy wobec innych dzieci. Oznacza to, że jeśli dziecko doświadcza przemocy w swoim środowisku rodzinnym, to uczy się wyrażania emocji w ten sposób. Uczy się pokazywać swoją siłę i przyciągać uwagę w taki sposób. 

Uważam, że to jest ważne, zwłaszcza w kontekście dzieci, które mają problemy rozwojowe lub neurorozwojowe. Czasami myślimy, że dziecko zachowuje się agresywnie, bo ma diagnozę ADHD lub autyzmu. Jednak te diagnozy nie wiążą się z agresywnym zachowaniem. Dziecko uczy się tych agresywnych wzorców zachowań. Jeśli ktoś stosuje wobec niego przemoc, jest duża szansa, że będzie się zachowywać w ten sposób również wobec swoich rówieśników czy nauczycieli.
Dokładnie. Różnicowanie diagnoz to także kolejna rzecz, którą warto przekazywać profesjonalistom. Z naszej perspektywy wiemy, że wiele diagnoz ADHD, które wiążą się z dużym pobudzeniem i impulsywnością dziecka, to efekty zespołu stresu pourazowego, który ma bardzo podobne objawy. Bardzo często jest to błędna diagnoza.

Co więc powinni zrobić nauczyciele? To temat, który mógłby być bardzo długi, i zdajemy sobie sprawę, że w naszych krótkich formach trudno jest podać szczegółowe wytyczne. Jednak często słyszę od psychologów, pedagogów szkolnych, a także nauczycieli, że „Co ja mogę zrobić, skoro nie zmienię sytuacji dziecka? I tak wróci do tej samej rodziny.” Rezultatem tego jest to, że te osoby nie reagują wcale, a to jest poważny błąd. Ponieważ wtedy dziecko uczy się, że tak naprawdę nie może liczyć na żadnego dorosłego, że nikt mu nie pomoże. 

To przekonanie jest często obecne u dzieci doświadczających przemocy. Słyszą coś w stylu: „Nikt ci nie pomoże. Nie mów nikomu, i tak ci nikt nie uwierzy.” A potem, kiedy mówią to nauczycielowi czy innej dorosłej osobie, słyszą: „Chyba sobie wymyślasz. Czy twój tata naprawdę cię uderzył? Czy naprawdę jest tak źle? A może zasłużyłeś?”.

Dokładnie, dlatego ta zmiana przepisów, zmiana na poziomie bardzo praktycznym, zobowiązuje pracowników oświaty do reagowania za każdym razem, kiedy istnieje podejrzenie przemocy. Dobrą reakcją jest już wysłuchanie dziecka. Dobrą reakcją jest wiedza, do kogo się zwrócić po pomoc. Dobrą reakcją jest, by dziecku powiedzieć, że to nie jest jego wina, że dorosły stosuje wobec niego przemoc. To oznacza, że dorosły nie radzi sobie ze swoimi emocjami i to on powinien ponieść odpowiedzialność za takie zachowanie, ponieważ przemoc jest karalna. Moi pacjenci bardzo często pytają: „Jak to możliwe? Przecież tata mówi, że jeśli mnie bije, to znaczy, że może”. 

To jest takie poczucie: „To mój rodzic, osoba, która mnie kocha, ale jednak mnie rani, a nie ponosi za to żadnych konsekwencji. Czy to oznacza, że to jest w porządku?”.

Dokładnie, dlatego potrzebujemy w szkołach wyposażać nauczycieli w wiedzę na temat zespołu stresu pourazowego, by rozumieli objawy dziecka, które może doświadczać przemocy lub być jej świadkiem. Powinni zwracać uwagę na objawy związane ze stresem pourazowym, jak nadreaktywność, impulsywność czy trudności w radzeniu sobie z emocjami. Twórz bezpieczne środowisko. Nie ma nic lepszego niż dobrze zorganizowane i kontrolowane środowisko, coś przewidywalnego. Te dzieci bardzo często boją się nieprzewidywalności i utraty kontroli. Nawiąż dyskretny kontakt. Spróbuj porozmawiać z dzieckiem, znormalizuj jego stan emocjonalny, pokaż, że jesteś po jego stronie, ale także współpracuj z profesjonalistami. Sprawdzaj, co może być objawem przemocy. Naucz się procedury „niebieskiej karty” i tego, jak ją wdrażać. Edukuj innych na temat przemocy, na temat tego, że jest to czyn nielegalny, zabroniony, który ma swoje konsekwencje. Przede wszystkim, w razie potrzeby, powiadom odpowiednie służby. Zawsze reaguj.

Bardzo często ludzie nie reagują wcale, a to jest błąd. Dziękujemy za wysłuchanie tego ważnego tematu.

Podcast zrealizowano w ramach projektu „Nie jesteś sam” finansowanego z Budżetu Obywatelskiego miasta stołecznego Warszawy na rok 2024. Nagranie wykonano w studiu FabLab Pobite Gary! Realizacja: Centrum Wspierania Rodzin „Rodzinna Warszawa”.