Uczeń lękowy – objawy w szkole i strategia wsparcia. Cykl.1/Odc.7

Tagi:

budżet obywatelski | depresja | fobie | lęk

Witamy ponownie w cyklu podcastów „Nie jesteś sam: pierwsza pomoc psychologiczna teraz dla całego miasta.” Witają Was dr Ewa Odachowska-Rogalska oraz dr Agnieszka Siedler. Dziś porozmawiamy o zaburzeniach lękowych, a w zasadzie o wszystkim, co jest związane z pojęciem lęku, który może być obserwowany przez nauczyciela u dziecka w szkole.

Agnieszko, może na początku wyjaśnisz nam, po czym poznać, że lęk, który przeżywa dziecko, jest za duży lub nieadekwatny do sytuacji? Po czym poznać, że to już jest problem?

Rzeczywiście dobrze byłoby zacząć od tego, że lęk jest naturalną emocją. Wszyscy się boimy i to jest dobre – potrzebujemy tej emocji, tak jak każdej innej. Jednak pojawiają się sytuacje, kiedy nasz lęk zaczyna być dezadaptacyjny, czyli przestaje pełnić swoją funkcję ostrzegawczą. Na przykład widzę bardzo dużego, nieprzyjemnie szczekającego psa – boję się i uciekam. Ale kiedy lęk jest zbyt silny lub trwa zbyt długo, wpływa negatywnie na nasze funkcjonowanie. Może powodować wewnętrzny paraliż, unikanie różnych sytuacji, a także nie przynosić ulgi nawet po ustąpieniu zagrożenia.

Lęk zaczyna w sposób znaczący wpływać na funkcjonowanie dziecka, uniemożliwiając mu realizowanie jego naturalnych zadań rozwojowych. Teoretycznie każdy z nas wie, jak wygląda lęk i co oznacza, że ktoś się boi. Jednak nie wszystkie sposoby, w jakie lęk może się manifestować, są oczywiste.

Warto rozróżnić lęk od strachu. Strach pełni rolę adaptacyjną i pojawia się, gdy mamy naturalne źródło zagrożenia, którego się boimy. Lęk natomiast często wiąże się z sytuacjami wyobrażonymi lub przesadnymi, bez wyraźnego bodźca. Dziecko może wyobrażać sobie zagrożenia, których jeszcze nie ma, a mimo to przeżywa lęk.

Możemy mówić o lęku adaptacyjnym i dezadaptacyjnym. Chodzi o taki lęk, który jest nieadekwatny do sytuacji – dziecko zaczyna bać się rzeczy lub sytuacji, które jeszcze się nie wydarzyły, lub wracać myślami do przeszłych wydarzeń, obawiając się, że coś zrobiło źle. Może także bać się przedmiotów lub sytuacji, które powinny być neutralne, jak pluszowe zabawki czy trójkąty.

Mówimy także o lęku fobicznym, czyli strachu powracającym, dotyczącym nieracjonalnych lęków przed określonymi rzeczami, przedmiotami czy zjawiskami. W kontekście szkoły często pojawia się pojęcie „fobia szkolna.” Podkreślamy jednak, że dziecko nie boi się budynku szkoły jako takiego, lecz może obawiać się separacji od rodzica, ocen, nauczycieli czy innych sytuacji w szkole.

Dziecko może także odczuwać silny komponent lęku społecznego, bojąc się interakcji z rówieśnikami lub bycia ocenianym. Wszystkie te sytuacje wymagają uwagi nauczycieli i rodziców, by odpowiednio wspierać dziecko w radzeniu sobie z lękiem.

Społeczny lęk może objawiać się na różne sposoby. Z jednej strony dziecko może obawiać się oddzielenia i separacji, a z drugiej – tego, co dzieje się w szkole.

Warto zastanowić się, jakie objawy można zaobserwować u dziecka. Zazwyczaj dziecko nie przyjdzie i nie powie wprost, że się boi, choć takie sytuacje również mogą się zdarzyć.

Często z lękiem kojarzymy objawy psychosomatyczne, takie jak bóle brzucha, bóle głowy czy inne dolegliwości bez wyraźnej fizycznej przyczyny. Dziecko może częściej prosić o zwolnienie z lekcji, unikać chodzenia do szkoły lub wykazywać inne objawy związane z napięciem emocjonalnym.

Mogą pojawiać się problemy z oddychaniem, zawroty głowy, a w skrajnych przypadkach – ataki lęku panicznego. Są to intensywne napady lęku, które wydają się nie do opanowania i wiążą się z poczuciem zagrożenia i niebezpieczeństwa.

Zaburzenia lękowe to jedne z najczęstszych problemów emocjonalnych występujących u dzieci i młodzieży. Dlatego tak ważne jest, aby nauczyciele byli przygotowani na reagowanie w takich sytuacjach. Jeśli dziecko boi się nie tylko samego lęku, ale również reakcji nauczyciela na swoje zachowanie, sytuacja może stać się jeszcze bardziej skomplikowana.

Ważne jest, aby uspokoić dziecko i tonizować jego emocje. Dzieci czasami boją się nie samego lęku, ale tego, że znów pojawi się nieprzyjemna reakcja dorosłych. To może nasilać cały proces i prowadzić do jeszcze większego stresu.

Lęk może także powodować problemy z koncentracją uwagi. Dziecko może nie być w stanie skupić się na zadaniach, ponieważ cały czas oczekuje czegoś nieprzyjemnego lub niebezpiecznego. Problemy z zapamiętywaniem materiału mogą pojawić się nawet u dzieci, które wcześniej nie miały trudności w nauce.

Presja związana z edukacją, ocenami czy wymaganiami szkolnymi może nasilać objawy lęku. Dzieci, które przeżywają lęk o charakterze społecznym, często izolują się od grupy, unikają rozmów, pracy w grupie, wycieczek szkolnych i wypowiedzi na forum.

Lęk przed oceną dotyczy nie tylko reakcji nauczyciela, ale także rówieśników. To bardzo charakterystyczny sposób przeżywania emocji przez dzieci i młodzież w okresie dorastania.

Kluczowy czynnik społeczny zmienia się wraz z wiekiem dziecka – od autorytetu nauczyciela do autorytetu grupy rówieśniczej lub chęci przynależności do tej grupy. Dzieci zaczynają obawiać się wypowiadania na forum.

Dobrą strategią może być umożliwienie dziecku realizacji zadania w inny sposób. Przykładem dobrej praktyki jest to, że dziecko nie musi odpowiadać przy tablicy lub na stojąco. Takie podejście może zmniejszyć lęk, zwłaszcza gdy dziecko potrzebuje aprobaty społecznej.

Alternatywne sposoby oceniania, takie jak odpytywanie na przerwie, w pokoju pedagogów lub możliwość zaliczenia w formie pisemnej, mogą być skuteczne. Ważne jest, aby unikać publicznych interwencji oraz stygmatyzujących pytań typu „Dlaczego się boisz?”.

Stwierdzenia takie jak „Nie bój się” mogą działać odwrotnie, ponieważ mózg musi najpierw wyobrazić sobie sytuację lękową, a następnie jej zaprzeczyć. Zamiast tego lepiej powiedzieć „Spokojnie, poradzisz sobie” lub „Spróbuj jeszcze raz”.

Zrozumienie emocji dziecka jest kluczowe. Komunikaty typu „Rozumiem, że się boisz, to może być trudne” sprawiają, że dziecko czuje się zrozumiane. Nawet dorośli boją się czasem wystąpień publicznych, ale mimo to uczą się przezwyciężać ten lęk.

Panowanie nad reakcjami grupy rówieśniczej, tworzenie atmosfery akceptacji i prawa do popełniania błędów jest niezmiernie istotne. Każdy może się pomylić i nie wolno nikogo z tego powodu wyśmiewać.

Szybkie, negatywne reakcje ze strony rówieśników mogą pogłębiać lęk. W efekcie dziecko może przestać odpowiadać na lekcjach lub unikać szkoły, obawiając się oceny innych.

W terapii często używa się zasady „Bój się i rób”, uznając, że lęk pełni funkcję adaptacyjną. Dziecko uczy się, jak reagować w potencjalnie trudnych sytuacjach. Dla dziecka odrzucenie przez grupę rówieśniczą może być postrzegane jako zagrożenie.

Uczenie dziecka strategii radzenia sobie z lękiem i strachem jest kluczowe dla jego rozwoju społecznego. 

Ale to już wchodzi w taką pracę terapeutyczną bądź w pracę z grupą. Nie zawsze możemy to zrobić w trakcie lekcji. To, co możemy zrobić, to właśnie dostosować wymagania wobec ucznia.

Jeżeli chodzi o młodszych uczniów, bo lęk przeżywają nie tylko nastolatkowie, nie tylko młodzież, ale też mniejsze dzieci, u nich te zaburzenia lękowe są naprawdę bardzo częste. Tutaj pomocne jest na przykład unikanie jakichś nieprzewidzianych zmian, tworzenie takich stałych planów zajęć, żeby minimalizować niepewność, informowanie o różnych zmianach. Tworzenie też takiej bezpiecznej przestrzeni dla dziecka, takiego miejsca, gdzie ono może się czasem schować. Dzieci, które przeżywają duży poziom lęku, bardzo potrzebują czasami takiego miejsca w szkole, gdzie mogą pójść i gdzie mogą się uspokoić. Czyli nie muszą być w sytuacji, nie muszą tego przeżywać cały czas, co sprawia, że czują się tylko gorzej i gorzej. Żadne komunikaty typu „Uspokój się” czy „Oddychaj” nie działają, bo dziecko cały czas tam jest. Potrzebuje gdzieś wyjść. To może być gabinet pedagoga, biblioteka albo świetlica.

Generalnie chciałybyśmy, żebyście Państwo jako nauczyciele zauważyli też to, że lęk może być elementem wynikającym również ze struktury temperamentu. Mamy dzieci, które są na przykład wysoko reaktywne, które mają predyspozycje do takich zachowań lękowych, które się częściej boją, i one potrzebują pewnych cech sytuacji, która będzie właśnie przewidywalna, którą mogą kontrolować itd.

Natomiast są też takie sytuacje, w których zaburzenia lękowe wynikają z różnego rodzaju przeżyć. Jeśli widzicie, że ten lęk jest nadmiarowy, że dziecko sobie z nim nie radzi, jest to naprawdę bardzo ważny przyczynek do tego, żeby porozmawiać z rodzicem, wciągnąć rodzica w relację dotyczącą pomocy dziecku i oczywiście skierować dziecko do specjalisty.

Bardzo dziękujemy za wysłuchanie dzisiejszego odcinka. Dziękują Wam: dr Odachowska-Rogalska i dr Agnieszka Siedler. Dziękujemy i słyszymy się w kolejnym odcinku, już ósmym z naszej serii, gdzie będziemy rozmawiać o koncentracji uwagi w szkole.

Podcast zrealizowano w ramach projektu „Nie jesteś sam” finansowanego z Budżetu Obywatelskiego miasta stołecznego Warszawy na rok 2024. Nagranie wykonano w studiu FabLab Pobite Gary! Realizacja: Centrum Wspierania Rodzin „Rodzinna Warszawa”.